Kloosters in middeleeuws Gouda (1)

Kloosters blijven actueel in de Goudse archeologie.

Zo zijn er in een recent onderzoek tijdens rioleringsvernieuwing restanten van het Cellebroedersklooster en het Catharinaklooster aangetroffen. In de afgelopen 35 jaar is er door de Archeologische Vereniging Golda regelmatig onderzoek gedaan op plaatsen waar kloosters stonden, met bijzondere vondsten als resultaat. Bovendien zal er waarschijnlijk op korte termijn archeologisch onderzoek plaatsvinden op tenminste drie andere kloosterterreinen, het Mariaklooster op het Bolwerk, het Clarissenklooster aan de Nieuwehaven en het Paulusconvent in het Raoul Wallenbergplantsoen. Hoog tijd voor een tentoonstelling over de archeologie van de Goudse kloosters.

Claustrum

Claustrum, het Latijnse woord waarvan klooster is afgeleid, betekent zoveel als 'gesloten ruimte' of 'slot'. Leven in een klooster heeft dus te maken met opsluiting en afzondering. Afzondering van een aardse levenswijze: het volledig richten op een leven met God, zonder wereldse zaken die je daarvan afleiden. De oorsprong van het kloosterleven ligt in de oosterse woestijnen van onder meer Egypte, Syrië en Judea. Opgejaagd door de steeds terugkerende vervolgingen, trokken idealistische christenen zich in de eerste eeuwen van onze jaartelling terug in de woestijn voor een leven als kluizenaar. Met de toenemende acceptatie van het christendom ontstonden ook afgezonderde leefgemeenschappen. Volgens de overlevering stichtte Pachomius omstreeks 320 na Christus aan de bovenloop van de Nijl het eerste klooster.

St.Antonius de kluizenaar, koptisch icoon

Van oost naar west

Verhalen over deze religieuze kluizenaars en gemeenschappen uit het oosten hadden een grote impact op het christelijke leven in het westen. In de vroege middeleeuwen ontstonden ook hier de eerste kloostergemeenschappen. Een van de belangrijkste personen uit deze periode is Benedictus (Italië 480-547), die het kloosterleven in een aantal regels vastlegde. Karel de Grote maakte deze leefregel vervolgens tot standaard voor alle kloosters. Andere belangrijke hervormers waren het klooster van Cluny (Fr.), rond 900, en Bernard van Clairvaux en zijn Cisterciënzers in 1115. Dan komt Franciscus van Assisi en predikt opnieuw de armoede en onstaan de Bedelorden vanaf 1220. Tenslotte is het in onze streken dat Geert Groote een nieuwe beweging start rond 1370, de Moderne Devotie, die leken oproept een zuiver leven te gaan leiden. Vervolgens groeperen zich mensen die leven in gemeenschap van goederen en zij noemen zich "Broeders en Zusters des Gemenen Levens". Zij vestigden zich in de nog jonge steden, ook in Gouda.

Bernard van Clairvaux geeft uitleg over het Hooglied aan zijn medebroeders, Miniatuur van Jean Fouquet, 15e eeuw, Musée Condé, Chantilly

Kloosters in Gouda

De eerste Goudse kloosters ontstonden aan het einde van de veertiende eeuw. In de eeuw daarna groeide het aantal uit tot tien kloosters binnen de stadsmuren! Rond 1500 nemen de kloosters samen een aardig deel van de ruimte in beslag en vormen zij ongeveer vijf procent op een bevolking van 10.000 inwoners.

Opvallend is dat alle Goudse kloosters in het buitenste (jongste) deel van de stad zijn gesticht (zie kaart).

De kloosters begonnen meestal in een enkel huis, maar breidden zich in de loop van jaren uit door aankoop of schenking van aanliggende huizen en grond. In omvang verschilden de kloosters aanzienlijk. Opvallend is de grote omvang van de vrouwenkloosters: het Agnes- en Maria Magdalenaklooster telden respectievelijk 100 en 200 ingezetenen, terwijl dit aantal bij de mannenkloosters rond de twintig lag.

Maria Magdalenaklooster Jacobus Stellingwerff, verm. gekopieerd van Braun & Hogenberg, ± 1725, SAMH

Gouda, Stein en Erasmus

Ongetwijfeld de bekendste Goudse kloosterling was Erasmus, de beroemde 15e-eeuwse humanist.

Zijn vroege jeugd bracht hij door in Gouda, bezocht de Latijnse School in Deventer en deed in 1488 zijn intrede in het klooster Stein bij Haastrecht, waar hij in 1492 de priesterwijding ontving. Dat voor hem het klooster geen idylle was, blijkt wel uit een passage in een van zijn brieven:

'De plaats was zoo stinkend en ongezond, dat er kwalijk koeien, laat staan een mensje zo teer als ik ben, konden aarden.'

Erasmus Hans Holbein, 1523, Musée du Louvre, Parijs