Goudse banken II: Knox en Dortland

Bert de Jong

In de vorige nieuwsbrief werd de ontwikkeling van het bankwezen in Nederland geschetst.
Hierbij werd ondermeer een categorie particuliere bankiers- of kassiersbedrijven onderscheiden. Deze bedrijven werden geëxploiteerd als eenmanszaak of als familiebedrijf en waren vaak kleinschalig van opzet. Ook in Gouda was een dergelijke bank gevestigd, te weten de Wed. Knox en Dortland aan de Turfmarkt. Hieronder wordt het ontstaan en verdwijnen van deze bank beschreven.

Ontstaan van de bank

Philippus Knox, kleinzoon van een omstreeks 1737 naar Nederland geëmigreerde Schot, werd op 2 februari 1772 in Rotterdam gereformeerd gedoopt . Deze Philippus vestigde zich in Gouda en werd vervolgens op 21 april 1791 poorter van Gouda. In het jaar 1805 begon hij vervolgens een makelaardij in huizen en effecten.
Na het overlijden van zijn eerste echtgenote, welk huwelijk kinderloos was gebleven, trouwde hij voor de tweede keer met Hermina Scheffer. Een uit dit tweede huwelijk geboren dochter sterft jong op 13-jarige leeftijd en na het overlijden van Philippus op 18 juli 1841 blijft zijn weduwe alleen achter in de firma. Portretten van Knox en zijn eerste echtgenote, Petronella de Vooys, zijn te vinden in MuseumgoudA.
Op slechts 17-jarige leeftijd kwam ene Alexander Dortland in dienst op het kantoor van Knox. Deze Alexander werd geboren op 16 september 1816 te Gouda. Eind 1841 besluit de weduwe Knox zich te associëren met hem door hem op te nemen als firmant van een nieuw op te richten firma. Alexander had toen inmiddels 7 jaar voor de firma Knox gewerkt.
Zo gezegd zo gedaan. Bij notariële akte werd op 24 januari 1842 de firma de Wed.Knox en Dortland opgericht; kassiers en makelaars in effecten, huizen en assurantiën. De firma verkreeg ook het correspondentschap van de Nederlandse Bank. De firmanten bij de start waren H.Scheffer wed. P.Knox voor 2/3 deel en Alexander Dortland (1816-1898) voor 1/3 deel.
Na het overlijden van de wed.Knox op 2 november 1867 blijft Alexander enig firmant tot 19 januari 1888. Hoewel de naam Knox in de firmanaam werd gehandhaafd, ontstond een echte familiezaak waarin nazaten van Alexander als firmant de dienst uitmaakten. Zo werd in 1888 Alexander jr. (1867-1947) in de firma opgenomen en trad in 1895 Johannes Adriaan (1872-1951) als derde firmant toe. In 1923 werd Alexander (1898-1966) firmant, deze was de zoon van Alexander jr., en in 1939 trad Dirk Marie (1914-1997) als laatste toe. Deze Dirk Marie was een zoon van Johannes Adriaan.
Nadat drie generaties Dortland de leiding hadden gevoerd, werd in 1952, zo'n 100 jaar na haar oprichting, deze kleine bank geconfronteerd met de sterke concentratie in het bankwezen.
Zij werd opgenomen door de Nederlandsche Handel Maatschappij, welke op haar beurt in 1964 fuseerde met de Twentsche Bank tot de ABN. Het vervolg is bekend: ABN werd ABN-AMRO en ABN-AMRO maakt thans deel uit van Fortis.
Het verleden van de bank is niet geheel onbesproken. Volgens een artikel in de Volkskrant van 2 mei 2006 (pag.7) handelde de bank volop in In obligaties en aandelen in slavenhoudende bedrijven in Noord- en Zuid-Amerika.
De krant refereerde aan een rapport dat het Amerikaanse onderzoeksbureau History Associates Incorporated schreef in opdracht van LaSalleBank, de in het jaar 2007 verkochte deelneming van ABN-AMRO.

Huisvesting van de bank

Het gebouw bestond vroeger met het hoekhuis uit drie panden waarvan één in 1593 de naam 't Witte Paert droeg. Het oudste huis werd al genoemd in 1359. Het bezit in 1747 een pakhuis dat een uitgang heeft in de Vrouwensteeg. In 1803 en 1807 kwamen respectievelijk de panden Turfmarkt 30 en 32 in handen van P.Knox, die er ging wonen. Ook werden vanuit dit huis zaken gedaan; personeel werkte in de achterkamer, belangrijke zaken gebeurden in de voorkamer. Uit een aankondiging van begin 1900 blijkt dat het kantoor geopend was van 9-4 en van 6-8, toen dus ruime openingstijden.

Foto Turfmarkt 30-32

In 1934 wordt de voorgevel vernieuwd en in 1937 vond een grote verbouwing plaats en kregen de panden Turfmarkt 30 en 32 haar huidige vorm en werd een bovenwoning toegevoegd. Het ontwerp was van de Goudse architect D. Stuurman en de bouwkosten werden geraamd op f. 27.000,-. Het gebouw werd opgetrokken in de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid. Kenmerkend voor deze stijl zijn de rechthoekige bouwmassa's en variaties in het metselwerk. Naast dit bankgebouw tekende architect Stuurman in Gouda ook voor een woonblok met showroom en reclametoren aan de Spoorstraat en een rijtje van zes woningen aan de Da Costakade.
Het bankgebouw bestaat uit twee bouwlagen en een kapverdieping onder een hoge, prominent aanwezige kap gedekt met leien. Rechts bevindt zich een torenvorming deel met de entree van de bank. In deze entree bevindt zich een fraaie houten draaideur. Nadat de firma de Wed.Knox en Dortland was opgegaan in de Nederlandsche Handel Maatschappij zette deze laatste de bankzaken in het pand voort. Sinds 1985 is het Verzetsmuseum in het pand gevestigd.

Bronnen:

Streekarchief Midden Holland - Antekeningen dr. C.J.Matthijs over eigenaren panden Turfmarkt nz

Streekarchief Midden Holland - Genealogie Dortland

Streekarchief Midden Holland - Bouwvergunning Turfmarkt 30-32