Vissen aan de Hoefsteeg

Een vondst van bijzondere wandtegels

Jan van Dam en Bas van der Laan

Inleiding

Rond de jaarwisseling van 2005 en 2006 kon er op initiatief van de bewoner, de heer van der Horst, een onderzoekje gedaan worden aan de Hoefsteeg 8. Bij grondwerkzaamheden in zijn tuin had de heer van der Horst een brede muur en een keldervloer aangetroffen die wel eens een restant zou kunnen zijn van het voormalige middeleeuwse Minderbroederklooster. Het was reden voor gemeentearcheoloog Maarten Groenendijk om ter plaatse nader onderzoek uit te laten voeren. Henk van Uunen, bijna altijd beschikbaar als er op welke locaties dan ook gegraven moet worden, kon enkele dagen onderzoek doen en verdiepen. Bij dit onderzoek werd onder andere de bewuste muur blootgelegd en een haardplaatsje. Ook de eerder aangetroffen keldervloer kon gelokaliseerd en blootgelegd worden. De muurresten zullen nog nader geïnterpreteerd moeten worden, maar de andere vondsten zijn al aan een eerste inspectie onderworpen. Opvallend is hierbij de grote hoeveelheid interessante wandtegels met zeewezens, waarvan hieronder een bescheiden beschrijving volgt. Hoe zijn deze vreemde wezens ontstaan en wat diende als voorbeeld voor de afbeeldingen op tegels zoals die aan de Hoefsteeg gevonden werden?

Rare vissen

De vondsten aan de Hoefsteeg bestaan voor een groot deel uit wandtegels die in de voormalige kelder gestort zijn. Oorspronkelijk zullen ze een deel van het huis of kelder gesierd hebben. Meest bijzonder aan deze tegels zijn de afbeeldingen, bestaande uit een serie van zeewezens, voor een deel bestaande uit gefantaseerde dieren die onmogelijk ooit bestaan hebben. Soms zijn het combinaties van vissen en andere dieren zoals een vissenlijf met daarop een varkenskop (afb.1. ) of hertenkop (afb. 2.). Zeemeerminnen met een knots (afb. 3 ) spreken ook tot de verbeelding, mogelijk een manier om subtiel een zeeman te verschalken?

Afb. 1. Tegel met 'zeevarken'       Afb. 2. Tegel met 'zeehert'

Hoe kwamen deze afbeeldingen tot stand; zijn het hersenkronkels van de een of andere kunstenaar of zijn het zeewezens die door zeelieden in beschonken staat waargenomen zijn? Ook in oude geschriften en boeken komen dergelijke zeewezens voor, onder andere in een middeleeuws boek van Jacob van Maerlant uitgegeven rond 1266, getiteld 'der naturen Blume'. Deze beeldt bijvoorbeeld een zeehert af (afb. 4). Ook andere auteurs/onderzoekers beeldden bizarre zeewezens af in hun publicaties, waaraan toen in het geheel niet getwijfeld werd.

Afb. 3. Tegels met zeemeerminnen

Ene Guillaume Rondelet, die zich bezighield met het beschrijven van waterdieren maakte bijvoorbeeld melding van de zeemonnik en de zeebischop die hij ook afbeeldde.

Mythologie

De afbeeldingen van zeewezens zijn vaak terug te voeren op de mythologie en hebben ook vaak een bijzondere symbolische betekenis. Wat te denken van de gestrande potvissen, die in vroegere eeuwen als een teken van rampspoed gezien werden en direct in verband werden gebracht met God's toorn? Hoe de vreemde zeewezens precies zijn ontstaan is niet met zekerheid te zeggen, maar dat het afbeelden ervan teruggaat naar de oudheid is wel zeker. De mensen in de oudheid kenden goden voor land, zee en lucht en dachten dat de dieren die op het land

Afb. 4. Afbelding uit: Maerlant, 'der naturen Blume' met o.a. een zeehert

leefden in werkelijkheid ook in zee te vinden waren, maar dan uitgerust met vissenstaarten. In deze tijd verschenen daarom ook in boeken en geschriften de meest bijzondere wezens als de centaur, griffioen en de man-vis fabeldieren. In de Griekse kunst vinden we diverse fabeldieren terug die ook op de wandtegels terug te vinden zijn zoals zeeherten en zeeleeuwen. In de Romeinse tijd worden ook zeemeerminnen en zeemeermannen veelvuldig afgebeeld. In de Middeleeuwen zien we de zeefabeldieren ook weer terug in geschriften en boeken, die vooral in kloosters in navolging van de Griekse en Romeinse schrijvers afgebeeld en beschreven werden. In de renaissance werd de studie pas werkelijk ter hand genomen en uitgedragen in mooie verluchtigde boeken. De prenten in deze boeken zullen hoogstwaarschijnlijk in de zeventiende eeuw gebruikt zijn om als voorbeeld te dienen voor de decoratie van de wandtegels die onder andere aan de Hoefsteeg gevonden werden. Aangetoond is dit niet, want er zijn vooralsnog nauwelijks voorbeelden bekend. Dat er ook 'gewone' vissen afgebeeld werden op wandtegels is te zien bij de vondsten aan de Hoefsteeg. Onder andere onderscheiden we de zeerog (afb.5 ) en de vliegende vis (afb.6 ).

Afb. 5. Tegel met zeerog        Afb. 6. Tegel met vliegende vis

Conclusie

De tegels aan de Hoefsteeg representeren een groep van beschilderde tegels die de wand sierden van menig woonhuis in Nederland. Ze dienden onder andere als een soort behangetje en waren tevens bedoeld als een leerzaam kijkspel voor jong en oud. Of men de betekenis kende van de vreemde fabeldieren moet betwijfeld worden, maar dat ze tot de verbeelding spraken van de jonge bewoners is wel zeer waarschijnlijk. De oorsprong van de vreemde zeewezens is ons nu duidelijk geworden en is terug te voeren tot de oudheid toen men verschillende goden kende voor onder andere de zee. Voorbeelden van prenten met gelijke zeewezens zijn ons niet bekend. Een eerste beschrijving van de opgegraven wandtegels staat op papier. Een vervolg is inmiddels 'in bewerking'.

Literatuur

Helmus, L. M., Stillevens van Hollandse en Vlaamse meesters 1550- 1700, Utrecht 2004

Lunsingh Scheurleer, D.F., Zeewezens op tegels, Lochem 1970